عید فطر در سفرنامه‌ها و کشورهای اسلامی چگونه برگزار می‌شود؟

به گزارش ایوان کتاب ، پایان ماه رمضان و روز اول ماه شوال در هر سال، یکی از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد مسلمانان در کشورهای اسلامی برگزار می‌شود که در تقویم مناسبت‌ها از آن به عنوان «عید فطر» یاد می‌شود. این عید از جمله اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود که معمولاً با تعطیلی رسمی و چند روزه همراه است و مسلمانان با توجه به فرهنگ و رسوم کشور خود به جشن و سرور و برگزاری مراسم خاص دینی و عرفی می‌پردازند.

در این گزارش مروری کوتاه بر مطالب سفرنامه‌هایی که به نمودهایی از این عید در پهنه اجتماعی مردم پرداخته‌اند و نیز به چگونگی برگزاری این مراسم در کشورهای اسلامی پرداخته می‌شود.

ابن بطوطه مشاهدات خود را از نماز عید در میان سیاه‌پوستان این طور می‌نویسد: «من دو عید اضحی و فطر را در مالی بودم، مردم به مصلی که نزدیک قصر سلطان واقع است می‌رفتند و جامه‌های سفید خوب بر تن کرده بودند؛ سلطان سوار اسب، طیلسانی بر سر برای نماز حرکت کرد…، این جمع در پیشاپیش سلطان تحلیل و تکبیر می‌گفتند و رایت‌های سرخ ابریشمین در جلوی سلطان برافراشته بود. (ابن بطوطه،۱۳۷۰: ۲/۳۵۳).

نویسنده کتاب از خراسان تا بختیاری می نویسد: «در آخر ماه رمضان هر مسلمانی موظف است که به عنوان فطریه چیزی به فقرا بدهد که معمولا باید یک کیل گندم یا جو و یا خرما یا چیز دیگری باشد ولی اغلب آن را به پول تبدیل می کنند و این احسان اجر اخروی دارد» (رنه دالمانی، بی تا: ۱۸۸).پولاک نیز در سفرنامه خود از عید فطر به عنوان عید بایرام یاد می کند. (پولاک،۱۳۶۱: ۲۳۳)

همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه نیز اشاره می‌کند که: در یکی از روزهای آخر اقامت ما در لواسان، به مناسبت عید فطر کلیه روستاییان و خدمه جشن گرفتند. در این مراسم که در تمام کشورهای مسلمان- از دیوار چین گرفته تا بلگراد- اجرا می‌شود، همه از اینکه ماه رمضان و دوران روزه به پایان رسیده است خوشحالی می‌کنند. (شیل،۱۳۶۲: ۱۲۴-۱۲۲)

شاردن نیز در سفرنامه خود به شب عید لیله‌القدر اشاره دارد که مردم با چند ادعیه و اذکار به خصوص، این عید را برگزار می‌کنند (شاردن،۱۳۳۶: ۵/۲۳۱). نویسنده کتاب داستان باریافتگان نیز از مشاهدات خود در شهر نجف می‌نویسد که روز فطر را عید می‌گیرند، یعنی دکاکین بسته است. مردم با لباس‌های نو و دست‌های حنا بسته، دسته دسته به دیدن هم دیگر می‌روند و شیرینی صرف می‌کنند، اطفال هم با جامه‌های رنگارنگ در کوچه ها جولان می‌دهند و تفاخر می‌کنند. (هدایتی،۱۳۸۹: ۸۲)

در کشورهای اسلامی نیز عید فطر که از اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود؛ معمولاً با تعطیلی رسمی سه روزه (Islam & Moslem American, 2017:11) و با آداب و رسوم خاص همراه است. کشور تانزانیا چهار روز را تعطیل می‌کند و مردم بعد از نماز عید فطر و خوردن صبحانه، لباس‌های نو و پاکیزه خود را می‌‏پوشند و برای دید و بازدید به خانه اقوام می‏‌روند. در این دید و بازدیدها به کودکان عیدی می‌‏دهند. 

در مصر مسلمانان این عید را عید «ارمغان بخشی» نامیده‏اند و در شب عید حقوق شبانه مؤذنان و تلاوت کنندگان قرآن به عنوان پایان ماه بیشتر می‌شود. در عربستان خواندن نماز عید، پوشیدن لباس‏‌های نو و پاکیزه، پخش شیرینی و نقل از مهمترین کارهایی است که مردم در روز عید و تعطیلات آن انجام می‏‌دهند. در سوریه جشن عید فطر، سه روز طول می‏‌کشد و همه لباس نوی خود را می‌‏پوشند و به یکدیگر هدیه رد و بدل می‌کنند. (همان، ۲۳۸-۲۳۶). ‌بچه‌ها نیز در شب عید،‌ به خیابان می‌روند و فانوس‌های روشن به دست می‌گیرند. آنها به درب منزل همسایه‌ها و دوستان رفته و سرودهای خاص رمضان می‌خوانند و در عوض از بزرگترها آب نبات یا سکه پول می‌گیرند. (Celebrating Ramadan a Resource for Educators, 2017:6).

مسلمانان هند روز عید فطر را روز، «تمت الوداع» می‌‏نامند. آنان با لباس متحدالشکل (یک دست سفید) به مساجد می‌‏روند و مغازه‌‏های خود را تعطیل می‌‏کنند؛ تبریک گفتن، جایزه دادن و شیرینی پخش کردن از دیگر مراسم‏‌های مسلمانان هند در روز عید فطر است. در هند و پاکستان، شب قبل از عید، دختران جوان به همراه مادرانشان در مراسم حنابندان شرکت می‌کنند و بر روی دستان خود نقش و نگارهای گل‌مانند می‌کشند. این طرح‌ها همیشگی نیستند اما به مدت چند روز روی دستانشان دوام می‌آورند. (Ibid)

افغانستان عید فطر را از بزرگترین اعیاد مردم می‌داند و اکثر جشن‌‏ها در کنار بارگاه امامزاده‏‌ها و یا دیگر اماکن مذهبی برگزار می‏‌شود. اسماعیلیان بدخشان تاجیکستان در روز عید فطر، لباس نو بر تن می‌کنند و صبح زود به بیوگان، بیچارگان و یتیمان صدقه می‌دهند. در همین روز میهمان می‌روند، دعا می‌خوانند و این عید خجسته را به یکدیگر تبریک می‌گویند(چشم انداز، سنت‌ها…،۱۳۷۶: ۳۸). در قزاقستان روز عید مردم اغلب این جمله را به کار می‌برند: «سیرام قونوقلسن»(عابدینی،۱۳۸۴: ۸۲).

در پاکستان مراسم عید معمولاً تا یک هفته طول می‌‏کشد. مردم در این روزها برای یکدیگر کارت «عید مبارک» می‏‌فرستند و مردم نمازگزار به امام جماعت خود، هدیه می‌‏دهند و کودکان نیز در این روز عیدی فراوانی می‏‌گیرند. در منطقه کشمیر نیز مسلمانان شب عید، بین مردم نقل و شیرینی پخش می‏‌کنند و در روز عید مسابقاتی همچون مسابقه تیراندازی بین قبایل مختلف برگزار می‌شود و به برندگان جوایزی اعطا می‌کنند. همچنین روز عید فطر در مالزی تعطیل رسمی است و مسابقه بین‌المللی قرائت قرآن در ماه مبارک رمضان انجام می‌گیرد(چشم‌انداز، نگاه اجمالی…،۱۳۷۶: ۶۴)، مردم در این روز غذاهای مخصوصی مانند کتوپاک و رندانگ و نوعی سس بادام زمینی تند آماده می‌کنند. (GUIDE TO ISLAMIC FESTIVALS IN MALAYSIA,2014:6). در میان مردم برونئی نیز که در اصطلاح ملایو به آن «هاری رایا عیدالفطر» می‌گویند؛ ارسال کارت های تبریک در سطح بسیار وسیع از جمله مراسم سنتی مردم به شمار می‌آید. (چگینی،۱۳۷۹: ۱۵۵).